پیامدهای اجتماعی نماز

در این مقاله با موضاعات متنوعی در رابطه با نقش نماز در تامین عدالت اجتماعی آشنا می شوید از جمله :۱-پیامد های اجتماعی نماز  ۲-نماز ونقش عرفانی آن در روح و جان انسان ها ۳-اسرار آغازین نماز با یاد خدا ۴-نظریه چند تن از دانشمندان در مورد نماز و نیایش ۵-نماز در ادیان گذشته از دیدگاه قرآن ۶- نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاری های اجتماع و در آخر یك نتیجه گیری از كل مباحث مطرح شده است.

* پیامدهای اجتماعی نماز
مسأله اصلی پژوهش حاضر این است: آیا نماز- كه عملی تقریبا فردی است-میتواند پیامدهای اجتماعی، مانند تأثیر در تأمین آزادی و عدالت اجتماعی داشته باشد یا نه؟
انجام این پژوهش بدین جهت ضروری است كه میان دو امر مهم در اسلام، ارتباط برقرار می كند. این دو مهم عبارتند از «نماز به عنوان ستون دین اسلام» و «برقراری آزادی و عدالت»، هدف اساسی آن پژوهش، درصدد كشف رابطه میان نماز به عنوان حكمی فردی و مهم، و آزادی و عدالت، خواست دین و آرزوی بشر است.
فرض اصلی پژوهش عبارت است از: نماز در تحقق عدالت و آزادی مؤثر است. از آن جا كه این تاثیر از طریق محتوای نماز و نقش آن در یادآوری قیامت و ایجاد ملكه عدالت و...است؛ به نظر می آید، هر چه اهتمام به نماز و توجه به معانی آن بیشتر باشد، تأثیرِ یاد شده فزونی یابد.
روش برگزیده برای اثبات این فرضیه، روش اسنادی با استفاده از منابع مكتوب، فیش برداری از آن ها و سپس تجزیه و تحلیل عقلی می باشد.
نماز در لغت به معنای پرستش و بندگی، و در اصطلاح فقه عملی عبادی با اجزاء و شرایط خاص است. عدالت، از عدل گرفته شده و به معنی راستی، درستی و دادگری می باشد. آزادی در زبان فارسی به معنای خلاص، رهایی، قدرت انتخاب و.....به كار می رود.
آزادی و عدالت از مفاهیمی هستند كه برداشتهای متفاوتی ازآن دو می توان داشت. در پژوهش حاضر آزادی و عدالت در علم حقوق و اجتماع می باشد؛ و مراد از آن،عدالت و آزادی مورد نظراسلام است؛ البته گاه از عدالت فردی و آزادی معنوی به عنوان ملكه ای نفسانی و واسط در ایجاد عدالت و آزادی، سخن رفته است.
نماز یكی از مناسك دینی است، لذا مطالع نظری رابطه میان نماز(متغیر مستقل) بامتغیرهای وابسته(آزادی و عدالت)، نیازمندِ نیم نگاهی به دین و كشف امكان وجود كاركردهای اجتماعی برای دین و سبك خاص آن، نماز، می باشد.
مهم ترین پیامدهای اجتماعی دین، حفظ همستگی و وفاق اجتماعی، تقدیم منافع مهم جمعی بر منافع شخصی، اعتراض به وضع موجود و دعوت به وضع مطلوب و كنترل افراد جامعه، می باشد. این كاركردها در تحقق آزادی و عدالت اجتماعی مؤثرند.
رابط میان دین و عدل از آیات و روایات نیز به دست می آید. امر به قسط و عدل در آیه  ۲۹ سور اعراف، و برابر و برادر انگاری مسلمانان، یكی از دو خصلت اساسی سیستم دین، در دیدگاه امام علی(علیه السلام) از این نمونه آیات و روایات           می باشند. 
پس از كشف امكان كاركرد اجتماعی دین، بررسی نظری آثاری چون تأمین آزادی و عدالت برای خصوص نماز، می پردازیم.
مهمترین اثر نماز از منظر قرآن بازدارندگی از فحشا و منكر است. نماز، انسان را به یاد حضور خداوند می اندازد و بدین سان بهترین بازدارنده از كارهای ناشایسته می باشد. این بازداری بسته به رعایت شرایط نماز و كیفیت اقام آن، دارای مراتب است. هر چه روح نماز بیشتر بر زندگی حاكم باشد، این نقش قوی تر خواهد بود.
از دیگر سو، نقط مقابل عدالت و آزادی- یعنی ظلم، جور و ....- از مصادیق بارز منكر می باشد؛ و عقل سلیم و شارع مقدس آن را ناپسند شمرده اند. بدین روی نماز ما نفی ظلم و جور، در تحقق عدالت و آزادی مؤثر می باشد.
افزون بر دلایل نقلی، می توان بر وجود رابطه میان متغیر مستقل و وابسته، نمونه هایی عینی نیز یافت. پیامبراكرم(ص) و حضرت علی(ع) هم برترین نمازگزارانند و هم پرتلاش ترین افراد در راه تأمین عدالت و آزادی و پای بندترین افراد به اصول آن.
فرض تحقیق با تحلیل عقلی نیز اثبات پذیراست. نماز آزادی را با رفع موانع فرا روی آن، تأمین می كند. استبداد مهمترین مانع آزادی است. استبداد نظامی دارد كه در اثر عملكرد دو طرف ایجاد شده است: رأس نظام و مردم تحت سلطه.
بنده به دنبال كسب رضای مولا است نه كسب قدرت نامشروع. این روح در ذكر «ایاك نعبد» به خوبی جلوه گر است. دیگر اینكه نمازگزار در نماز پیشانی خود را بر خاك مذلت در برابر معبود می ساید؛ و این خشوع و تواضع است كه ریش غرور را         می خشكاند.
سوم اینكه نماز دارای اذكاری است مانند: «مالك یوم الدین»، «قل هو الله احد»، این اذكار اقرار به صاحب اختیاری و مالك تام بودن خداوند و قبول هم مراتب توحید از جمله توحید در حاكمیت اوست و با كسب قدرت نامشروع ناسازگار می باشد. افزون به آن ضمایر جمع در پاره ای از قرائات نماز، فرد را از خودبینی، خود گرایی و انحصار طلبی خارج می سازد.
موانع مربوط به سلب شوندگان یا محرومانی از عدالت و آزادی، عبارتند از: خصوصیات شناختی مانند جهل، نادانی و عوامل روانی مانند ترس و ذلت پذیری و نداشتن روحیه صبر و مقاومت. اهتمام شارع نسبت به نماز با تفكر و تدبر در آن، نمازگزار را واجد شخصیت تفكر دهنده می سازد؛ فرد دارای این ویژگی، آمادگی بیشتری نسبت به شناخت حقوق اجتماعی، سیاسی خود و جامعه دارد.
محتوای نماز قدرت را تنها ازآن خدا می داند و خداوند را واحد مالك و قادر مطلق معرفی می كند. بنابراین نمازگزار بر او تكیه می كند و دیگر جایی برای ترس و پذیرش ذلت و حاكمیت غیر، در روح خود باقی نمی گذارد.
تأثیر نماز در تحقق عدالت اجتماعی از دو طریق دیگر نیز تصور پذیر است:
یكم: نماز عامل ایجاد عدالت فردی است و عدالت فردی در مردم و كارگزاران، مهمترین شرط تحقق عدالت اجتماعی است.
دوم: دو پای مهم عدالت اجتماعی، توازن اجتماعی و تكافل عمومی است. نماز در ایجاد توازن به وسیله شرط هایی چون غصبی نبودن مكان، لباس و ...تاثیر گذار است. تكافل عمومی نیز از طریق ضمایر جمع در خواست ها و دعاها و اوراد نماز و همچنین نماز جماعت، صورت می بندد.
به اختصار می توان گفت كه از یك سو اصلی ترین مصداق عدالت و آزادی در رعایت حقوق دیگران جلوه گر است. از دیگر سو، مهمترین شرط رعایت حقوق دیگران، كنترل درونی است. نماز به عنوان برترین عبادت، در ایجاد این عامل بسیار مؤثراست.
بنابراین از یك طرف نماز نقش به سزایی در تأمین آزادی و عدالت اجتماعی دارد و از طرف دیگر، بدون اعتقاد به خداوند و بندگی او و كنترل درونی، تحقق نمی یابد. كنترل درون نیز بدون اقامه نماز، ناقص است.
برقراری عدالت و آزادی، بدون سر سپردن به درگاه حق، امكان وقوع حقیقی ندارد. بدین سان، مكاتب، ایدئولوژی ها و سیاستمدارانی كه بخواهند بدون توجه به امور قدسی، به شعارهای خود جامه عمل بپوشانند، دیر یا زود شكست خواهند خورد.

یعسوب عباسی علیكمر این مقاله با آیه ای از قرآن سوره مؤمنون درباره نجات رهایی نمازگزارانی كه با خضوع و خشوع نماز را بجا میآورند و در جنب آن از لغو اعراض، و زكات را هم میپردازند، شروع و همچنین به روایتی از رسول الله اشاره شده، آنگاه مقدمه ای در بیان سیر تكاملی موجودات جهان هستی، تكامل تكوینی و تحصیلی قابلیت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری انسان از عوامل مختلف نوشته شده، سپس به نقش عرفانی نماز در روح انسانها با توجه به آیات و روایات و چگونگی انبعاث روح خلق به وسیله نیت در نماز و جایگاه آن در رابطه با مبدأ هستی و صفات برجسته نمازگزاران حقیقی اشاره شده و سرآغازین نماز با یاد خدا و نظر دانشمندان در نقش آرامش آن در افراد جامعه به رشته تحریر درآمده، آنگاه اینكه تفهیم اسرار نماز به دانشجویان چه تأثیری در آنها خواهد داشت، باتوجه به شواهد و قراین علمی و عملی پرداخته شده است. سپس فرق خواندن نماز با اقامه آن و بررسی قرآن كریم در استفاده از كلمات «اقیموالصلاه» و «یقیمون» صورت گرفته، همچنین به بررسی نماز در ادیان گذشته و شواهد آن از قرآن مجید و توصیه هایی كه به انبیاء الهی در این مورد شده، پرداخته شده و جلوه خاصی كه نماز در تمام ادیان داشته با شواهدی از قرآن بیان گردیده است و به توصیف ۷۲ گانه اشاره و نمونه ای چند از آن یادآوری گردیده و به نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاری های اجتماع با توجه به قراین حالیه و مقالیه اشاره گردیده و از هم قرین بودن نماز با زكات در قرآن پرداخته شده و شواهدی از آیات ذكر و نتیجه گیری كلی به عمل آمده است.
تكامل تكوینی شامل تمام موجودات از جمادات گرفته تا انسانها بلكه بالاتر از آن حتی ملایكه را هم شامل می شود و هركدام به طور طبیعی به نحوی باتوجه به ساختمان وجودیشان درخط سیر هستی خود به حركت تكاملی خویش ادامه میدهند. مثلاً نبات رشد و نمو كرده. آخرین مراحل كمال خود را طی نموده و به ثمر میرسد مورد استفاده قرار میگیرد. حیوانات رشد تكاملی خود را از بدو تولد، بلكه از نطفه شروع و در طی دوره كمال خویش به انتهای درجه میرسد و این تكامل بدون اراده نباتات و حیوانات به طور تكوینی به راه خود ادامه داده و به مرحله پایانی میرسد.
اما در وجود انسانها بخشی از این تكامل بدون اراده انسان است، مانند تبدیل نطفه به علقه و مضقه تا مراحل خلقت و رشد جسمی.
بنا به قول مولوی:•    از جمادی مردم و نامی شدم مردم از حیوانی و آدم شدم بار دیگر چون بمیرم از بشر بار دیگر از ملك پران شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
•    از نما مردم ز حیوان سر زدم پس چه ترسم كی ز مردن كم شدم تا برآرم از ملائك بال و پر آنچه اندر وهم ناید آن شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
بنابراین تكامل طبیعی موجودات خود بخود پیش میرود اما انسان كه اشرف مخلوقات و دارای عقل و شعور و اختیار میباشد و این عاقل و مختار بودن وی را وامیدارد كه بعد دیگری از تكامل خود را با اراده خویش از طریق تحصیل كمالات و صیقل روح انسانی در اثر تأثیر و تأثر اجتماعی دینی، فرهنگی، سیاسی و... به دست آورد، لذا در این خط سیر اختیاری تمام عوامل مادی و معنوی همانند محیط خانوادگی، زندگی اقوام، رسومات محلی، اجتماع، مذهب، طرز تفكر، تأمل در طبیعت، نیایش و مانند اینها مؤثر خواهد بود، منتهی برخی تأثیرش بیشتر از دیگران است.
از طرفی چون وجود انسان قابلیت تأثیرپذیری از عوامل طبیعی و غیرطبیعی را دارد و از تمام عوامل به نوبه خود تأثیرپذیری داشته و در همنوعان دیگر جنبه تأثیرگذاری دارد، لذا در مسیر حركت تكاملی خود تا اندازه قابل توجهی متخلق به اخلاق حسنه كسانی باشد كه در محیط خانوادگی، زندگی علمی و سیاسی سرآمد دیگران هستند و در مسیرحركتی كه به سوی كمال است كمتر اتفاق میافتد كه كجروی پیشه كنند آن هم میتوان گفت در اثر عواملی دیگر است.
در میان همه عوامل تأثیرگذارنده میتوان عامل مذهب و دین و نیایش را در تكوین آرامش روحی انسان كه سبب سعادت و تكامل وی است را بیشتر از سایر عوامل دانست و در میان افراد جامعه هم قشر دانشجو را با توجه به اینكه در قله هرم فرهنگی جامعه قرار دارند بیش از دیگران در نظر گرفت چون این قشر جوانترین افراد و تیزبین ترین آنها از هر لحاظ میباشند، مصالح و مفاسد اجتماعی را بزودی درك و در برابرش واكنش نشان میدهند و اگر نماز را با فلسفه وجودی و مفاهیم اصلی آن درك كنند و به جا آورند میتوان به این نتیجه رسید كه به طور قطع در تجلی روحی آنان تأثیر قابل توجهی خواهد داشت و در بازسازی معنوی آنان بیش از دیگران تكامل ایجاد خواهد نمود. از آنجایی كه نماز یك نیایش و تجلیگاه انسانها است و در تمام ادیان با خط سیر معنوی و روحی انسان ها پیوند ناگسستنی دارد، لذا برای نیل به اهداف عالیه سعادت و تكامل، بهترین روش مذهبی میباشد.

نماز و نقش عرفانی آن در روح و جان انسانها
نماز كه برترین شعار همه انبیا در ادیان الهی است در مكتب ارزشمند و انسانساز اسلام سمبل عبادات و به عنوان دیانت و ملیت اسلامی معرفی شده تا آنجایی كه پیغمبر عظیم الشأن اسلام در میان سایر عبادات با جمله قره عینی فی الصلاه آن را نور چشم خود و در استحكام دین با لفظ: الصلوه عمودالدین به منزله ستون خیمه معرفی فرموده است و با این فرمایش: "ان قبلت قبل ما سواها قبولی بقیه اعمال" را در گرو پذیرش نماز دانسته و در بسیاری از احادیث نماز به عنوان پیمان خدایی است، نماز همانند قطب نمایی است كه كشتی وجود انسان را در میان طوفان دریای متلاطم گناهان و مادیت به ساحل نجات رهبری میكند، نماز حركت خاص معنوی است نه تنها در مقوله كیف و... بلكه در جوهر هستی نمازگزار و عمق وجود او تأثیر بسزایی دارد و در ساختار وجود معنوی نقش مهمی را ایفا میكند، زیرا صحت آن بستگی تام به نیت دارد و نیت هم انبعاث روح از خلق به خداست و اوج راز نماز كمال انقطاع و فنا فی الله و وصول به معبود یكتاست چنان چه برخی از بزرگان فرموده اند: با توجه به اینكه نماز مشعر به وصل و رابطه مستقیم با معبود است، لذا هر مرتبه ای از آن اثر مناسب آن مرحله را دارد، در این رابطه حقیقی ممكن است نوك شكسته پیكان را از پای نمازگزار واقعی در حالت سجود درآورند و او احساس نكند و در حالت دیگر ناله حزین مستمندی را در حال ركوع بشنود و انگشتر قیمتی خویش را به وی عطا فرماید. جمع این دو حالت از نظر ظاهری بسی دشوار و به عقیده عده ای غیرممكن به نظر میرسد. ولی این قضیه حیرت انگیز از نظر اسرار نماز و نمازگزاری كه فلسفه اصلی آن را با دیده حقیقت بین درك كرده است كاملاً سهل و آسان میباشد. نماز ره آورد وحی خداوندی است و راز آن در خرق همه حجاب های بین عابد و معبود نهفته است و اساس آن بر تسبیح و تنزیه حق.
شروعش به نام او و پایانش هم به یاد اوست. نماز براق عروج و رفرف وصول است و نقشه كمال تجلیات جمال كبریایی كه نمازگزار را از حضیض ذلت به اوج عزت میرساند. نمازگزار واقعی در برابر تیرهای بلا كه همانند باران از هر طرف به سویش باریدن گرفته در بحرانیترین موقعیت با معبودش راز و نیاز دارد و این دقایق را بهترین لحظات عمرش میشمارد. نماز تأثیری در روح انسانهای وارسته ایجاد میكند كه چیز دیگری نمیتواند جایگزین آن باشد، بنابراین در مكتب اسلام ترك آن از گناهان كبیره شناخته شده و به هیچ وجهی در هیچ حالتی تركش جایز نیست.

اسرار آغازین نماز با یاد خدا
در اینكه نماز با نام و یاد خدا آغاز و نام او پایان میپذیرد میتوان گفت اسرار زیادی نهفته است و ارزشهای معنوی فراوانی وجود دارد از جمله اینكه یاد خدا مرتكبین گناه را هشدار داده و آنها را از زشتیها باز میدارد و بخش مهمی از ناهنجاری های اجتماعی را نیز از بین میبرد لذا شروعش با تكبیر یعنی بزرگ شمردن معبود است و ستایش او و استعانت از خداوند برای هدایت به راه راست و اعتراف به بندگی به زبان نمازگزار بیانگر نكته مهمی است كه روح نمازگزار به مبدأ عالی معطوف و در افكار و جسم و جانش تأثیر به سزایی دارد و یكی از مهمترین نكته های اصلی كه در نماز جلب توجه میكند  طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار است، به طوری كه از نظر فقهی باید لباس، بدن، مكان و محیط نمازگزار پاك باشد و تداوم این پاكیزگی در وجود نمازگزار ملكه ای ایجاد میكند و رفته رفته صفاتی را پدید می آورد كه به اصطلاح امروزی برای صاحبش پلیس درونی محسوب و خود بخود از پلیدیها دور نگه داشته میشود حتی از پلیدی های اجتماعی نیز مصون میماند و دیگران را نیز ارشاد میكند (اللهم وفقنا لما تحب و ترضی)

نظریه چند تن از دانشمندان در مورد نماز و نیایش
تجربه ثابت كرده است نماز و نیایش در افكار و رفتار دانشمندان كه توجه خاص دارند بیشتر از دیگران اثر بخش است به نمونه های چند از گفتار دانشمندان توجه میكنیم:
دكتر هانری لینك روانشناس معروف چنین میگوید: در تجربه تحقیقاتی طولانی خود در اجرای آزمایشات روانی روی افراد به موضوع پی بردم، اصولاً كسانی كه با دین و نیایش سروكار دارند و به عبادت میپردازند آن چنان شخصیت قوی و نیرومند پیدا میكنند كه هیچگاه یك فرد بی دین نمیتواند آن را به دست آورد.
دكتر توماس هامیلوپ می گوید: من به عنوان یك پزشك میگویم بهترین وسیله ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان كه من تاكنون شناخته ام نماز است.
پروفسور والتر كوفمان استاد دانشگاه بریستول انگلستان چنین میگوید: هنگام ستایش و نیایش به درگاه خداوندی در وجود آدمی چنان صمیمت اخلاقی بوجود    می آید كه در تمام حالات معمولی در طول زندگی امكانپذیر نیست.
مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند و نجات دهنده آن سرزمین از استعمار انگلیس میگوید: دعا و نماز زندگی مرا نجات داد، اگر در زندگی توانستم بر نومیدی ها چیره شوم و پیروزی به دست آورم به خاطر دعا و نماز بود به همان اندازه كه برای بدن غذا ضرورت دارد دعا و نماز هم برای روح انسانی بلكه بیشتر از آن لازم است.
لقمان حكیم در حكمت های خود به فرزندش توصیه به نماز را در رأس همه      حكمت هایش قرار میدهد.
هراس لیف دانشمند اروپایی میگوید: من بسیاری از معابد و كلیساها را دیده ام كه در آنجاها مساوات وجود ندارد طبیعتاً معتقد بودم همین روش در مساجد مسلمانان نیز حكمفرما خواهد بود، اما هنگامی كه در روز عیدفطر در مسجدی در لندن ملاحظه كردم كه عالیترین نوع مساوات در میان مسلمانان وجود دارد، زیرا در عالیترین نیایش مسلمانان شخصیت های عالی و دانی بدون تشریفات در كنار هم در صفوف منظم مشغول عبادتند و هیچ كس از ایستادن در كنار هم برای نماز ناراحت نیست بلكه همه در پیشگاه خداوند برای عبادت باهم برابرند هنگامی كه امام جماعت مسجد مسلمانان به من گفت به عقیده مسلمانان همه انبیاء بر حق هستند و كتابهایشان از جانب خداوند است گمان كردم من بد شنیدم، زیرا این نخستین بار بود كه از یك رهبر دینی چنین سخن میشنیدم ولی از آن به بعد جای شكی برایم باقی نماند كه دین اسلام صلاحیت رهبری جهانیان را دارد.
دكتر كارل در اسرار و فواید نماز میگوید: نماز به آدمی نیرویی برای تحمل غم ها، مصائب، گرفتاری ها می بخشد، انسان را امیدوار می سازد و قدرت ایستادگی و مقاومت در برابر حوادث بزرگ به او میدهد. (۳) ده ها بلكه صدها از این اظهارنظرهای دانشمندان در لابلای كتب مختلف دیده میشود كه همه آنها دلیل بر عظمت و بزرگی نماز و نمازگزار است.
تفهیم اسرار نماز به دانشجویان و تأثیر آن در بازسازی معنوی آنان گفتنی است در این زمان كه عشق های ناپاك و دنیوی و مجازی در قالب های مختلف در لباس نوگوایی و تجدد نمود یافته است تا ریشه معرفت و مجاهدت، طهارت آسمانی را بخشكاند قهراً باعث انحراف افراد بخصوص جوانان خواهد بود. بنابراین جوان پرجوش و خروش و آكنده از استعداد بخصوص «قشر دانشجو» را نمی توان جز از طریق كشش مغناطیسی عظیم عشق پاك به صراط حقیقت فراخواند، عشقی كه آسمانی، ملكوتی و قلبی باشد، نه زمینی، نفسی و شهوانی. عشقی كه ره آورد آن منبعث از باطن و حقیقت دلنواز دین باشد و باشعاع كمال مطلق و تجلی ذات حق كه دل جوانان را روشن سازد تا انسانی كامل پرورش یافته و در جوامع بشری منشأ اثر باشد. علی (علیه السلام) می فرماید:" ادبوا و لادكم لیغر زمانكم" فرزندانتان را برای زمانی غیر از زمان خودتان تربیت كنید. بنابراین باید در تربیت فرزند نهایت كوشش را انجام داد.
بنا به عقیده اكثر دانشمندان در آموزش و گرایش نسل جوان سه عنصر اصلی را میتوان محور قرار داد:
۱) محیط خانوادگی ۲) محیط مدرسه و دانشگاه ۳) رسانه های گروهی و درمیان آنها رفتار و كردار استادان نقش عمده ای ایفا میكند، استاد میتواند با ایجاد احساسات خوشایند در انجام فرایض مذهبی و بازگو كردن فلسفه اصلی وجود نیایش و مذهب فضایی را برای بازسازی معنوی طبقه دانشجو باز كند و آنها را در نگرش به ارزش های معنوی راهنمایی كند تا كنكاش بیشتری داشته باشند و آنها را به درك مطالب اصلی و فلسفه عبادت و ستایش وادار نماید زیرا نمازی كه بر اساس طهارت قلب و مبتنی بر معرفت روحانی باشد نجاتگر نسل امروز است، آری نماز حقیقی و در رأس سجده واقعی معراج روح به عوالم غیب و شهود است. نماز راستین همانند نخ تسبیح است كه در تمام دانه های آن جاری است، یعنی نماز در مسائل گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مادی، معنوی و... گره خورده است، سجده الهام آور عجایب آسمان عشق قلبی و جاذبه روحانی است، سجده سوزش است. سازش، سجده كوشش است و بینش، تجلیگاه جمال حق، با توجه به نیاز بشر امروزی بالاخص قشر دانشجو به معنویت و عرفان و درك حقایق جایگاه نماز و سجده در نیل به این هدف نقش تمركز و حضور قلب و تحقیق كمالات والای انسانی غیرقابل انكار میباشد. زیرا سیر تكاملی دین از زمان حضرت آدم با دستور خداوندی خطاب به ملائكه "فقعوا له ساجدین" شروع و با آیه شریفه "الیوم اكملت لكم دینكم "به اوج خود رسید. گرچه تقابل و تضاد حق و باطل در هر جامعه در هر برهه ای از زمان به شكلی نمود پیدا میكند اما با وجود تمام این موانع میتوان ادعا كرد اگر نمازگزار به فلسفه وجودی نماز واقف باشد در همه اعصار پیروز خواهد شد. البته باید توجه داشت كه خواندن نماز با اقامه فرق دارد، خواندن یعنی قرائت ظاهری و بیان الفاظ و اذكار نماز با حفظ آداب شرعیه آن، ولی اقامه نماز كه در آیات قرآنی با بیان "اقیموالصلاه... و یقیمون الصلاه و یؤتون الزكاه... "و مانند اینها تعبیر آورده شده حاكی از این است كه در ادای الفاظ و اذكار نماز مضافاً بر شرایط صحت آن برپایی آن باید بر مبنای بصیرت و شناخت عصاره و حقیقت نماز باشد و این چنین نماز است كه پاسخگوی كامل به عالیترین نیاز انسان های باشعور و مؤثرترین نقش را در تربیت روحی انسان ها ایفا میكند كه دانشجو نمونه بارز آن در اجتماع خودش است.

نماز در ادیان گذشته از دیدگاه قرآن
قرآن كریم كه منبع اصلی وحی و پیام الهی به پیغمبر اسلام است دارای اصول مسائل و احكام عبادات، معاملات، اخلاقیات و... میباشد كه در مورد بیان جزئیات آنها به مناسبت های مختلف در عرض ۲۳ سال نبوت پیامبر بزرگوار اسلام آیات مزبور نازل و ابلاغ گردیده و جای ابهامی در هیچ كدام از احكام باقی نمانده است، از جمله نماز این بهترین نردبان قرب الهی، چشمه جوشان خیر و بركت، شست وشو دهنده روح انسانی و برترین شعار همه انبیاء الهی حدوداً ۱۵۰ آیه شریفه و بیش از ۲۰۰ حدیث در احادیث ائمه را بخود اختصاص داده و از این آیات تقریباً بیش از ۸۴ آیه با لفظ صلاه و مشتقات آن گاهی به صورت اخباری و انشایی" یقیمون الصلاه و یؤتون الزكاه و هم راكعون" (۴) بیانگر عظمت و ابهت این بزرگترین شعائر اسلام بلكه شعار همه ادیان است.
نماز در تمام ادیان جلوه خاصی داشته و با خلقت بشر آغاز شده وقتی كه خداوند با خطاب به ملائكه: "فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین" (۵) حضرت آدم را مسجود ملائكه قرار میدهد و بدین صورت ستایش و نیایش با خلقت آدم خاكی شروع میشود.
حضرت ابراهیم(ع) طبق دستور الهی زن و فرزندش را در منطقه غیر ذی زرغ اسكان میدهد "ربنا انی اسكنت من ذریتی.. الی ربنا لیقیمواالصلاه فاجعل افئده من الناس... الا´یه "(۶) و بدین وسیله برای خود و فرزندش توفیق اقامه نماز را از خداوند خواستار است.
در مورد اسماعیل صادق الوعد كه یكی از انبیاء الهی است خداوند ضمن ستایش از آن بزرگوار به عنوان اینكه وی خانواده اش را به برگزاری نماز دستور میدهد چنین میفرماید:"واذكر فی الكتاب اسماعیل انه كان صادق الوعد و كان رسولاً نبیاً و كان یأمرأهله بالصلاه و الزكاه و كان عند ربه مرضیاً "(۷) قوم شعیب هنگامی كه در برابر خواسته او مبنی بر ترك بت پرستی روبه رو می شوند با لحن اعتراض آمیز به او میگویند آیا نماز تو دستور داده كه ما پرستش بت هایی را كه مدت ها پدران ما به آنها عبادت كرده اند ترك كنیم" قالوا یا شعیب اصلاتك تأمرك ان نترك ما یعبد آبائنا" (۸) از این بیان قرآن چنین استنباط می شود كه نماز در دین همه انبیاء الهی بوده حتی میتوان گفت آنهایی كه پیروی از پیامبران نداشتند و بت ها را ستایش میكردند در اعتقاداتشان نوعی نیایش می دانستند. هنگامی كه در طور سینا در وادی مقدس طور خداوند به موسی(ع) دستور «فاخلع نعلیك» میدهد و او را به نبوت برمیگزیند، نخستین دستور پس از گزینش به نبوت، اقامه نماز را اعلام میدارد و با بیان: "اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی و اقم الصلاه لذكری "(۹) و همچنین بافرمان:" و امر اهلك بالصلاه و اصطبرعلیها... الا´یه" (۱۰) دستور اقامه نماز به خانواده اش هم صادر میشود. لقمان حكیم خطاب به فرزندش او را به اقامه نماز فرا می خواند: "یا بنی اقم الصلاه و امر بالمعروف... الا´یه "(۱۱) حضرت ذكریا هنگامی كه از خداوند می خواهد فرزندی به او عطا فرماید مژده قبولی دعایش را ملائكه به او میدهند كه ذكریا در محراب عبادت مشغول راز و نیاز بوده است: "فنادته الملائكه و هو قائم یصلی فی المحراب... الا´یه "(۱۲) حضرت عیسی مسیح(ع) وقتی كه در گهواره به سخن در می آید و با بیان:" قال انی عبدالله آتانی الكتاب و جعلنی نبیا و جعلنی مباركا این ما كنت و اوصانی بالصلاه و الزكاه ما دمت حیا" (۱۳) با منطق رسا هم بندگی خویش را اعلام میكند و هم نبوت و اقامه نماز و ادای زكات را تا زنده است بیان میفرماید.
همچنین به مریم بتول خطاب میشود: "یا مریم اقنتی لربك و اسجدی و اركعلی مع الراكعین "(۱۴) سجده برای خدا و نیایش و ركوع جزء برنامه او قرار میگیرد. این آیات و آیات دیگر در قرآن مجید حاكی از این است كه نماز از نخستین روز خلقت آدم ابوالبشر در تمام ادیان الهی بوده و تكمیلا در دین اسلام به اوج خود رسیده است. علاوه بر تشریع نماز در ادیان حقه الهیو در ادیان دیگر نیز نماز و نیایش وجود دارد. حتی بت پرستان هم كارهایی را به عنوان عبادت و راز و نیاز در برابر بت ها انجام میدهند. به طوری كه در گزارش تلویزیونی كه مراسم عبادت قبالی بت پرست بسیار كهن را در حاشیه رود زرد چین نشان میداده مشاهده شده است كه عبادت آنها از نظر قیام، ركوع، سجود و سایر اعمال تا اندازه ای همانند نماز ادیان حقه الهی است.
زردشتیان را پنج نماز است و سرودهای مذهبی كه در «خرده اوستا ویسنا» هست میتوان نوعی عبادت و نیایش تلقی كرد.
صابیان نمازهای پنجگانه بجا میآورند.
مینویسند: اعراب جاهلیت در برابر خانه كعبه برهنه حاضر میشدند و با صفیر و كف زدن اظهار عبادت میكردند احتمالاً نماز و نیایش كه در زمان حضرت ابراهیم بوده در طول قرون و اعصار به تدریج تحریف شده و به چنین حالتی درآمده است شاید به همین خاطر است كه خداوند نماز اعراب جاهلیت را با این منطق مورد سرزنش و عتاب قرار داده "و ما كان صلاتهم عندالبیت الا مكاء و تصدیه فذوقواالعذاب بما كنتم تكفرون "(۱۴) از موارد فوق كه نمونه هایی از وجود نماز و ستایش در ادیان مختلف و در میان اقوام گوناگون به گونه های مختلف اجرا میشده چنین برمی آید كه نماز در اعماق تاریخ انسان ریشه دارد و در تمام دوره ها و جوامع بشری به موازات خداشناسی امری است فطری و از نخستین تشكیلات جوامع و خلقت انسان به شمار می آید.
در كتاب نمازشناسی حسن راشدی برای نماز ۷۲ توصیف كوتاه و پرمغز ذكر شده است. برای نمونه چند مورد را ذیلاً یادآوری میكنم.
۱- نماز برقراری ارتباط با الله است.
۲- نماز سكوی اعتلا و عروج انسان است.
۳- نماز پیام مكتب و ستون دین است.
۴- نماز كلاس درس و كتاب هستی است.
۵- نماز بانگ برپایی تعظیم ارزشها و تكریم انسان ها است.
۶- نماز ایجادكننده اخوت اسلامی است.
۷- نماز تجدید پیمان با خداوند است. و هكذا...
در كتاب سجده رمز خلاقیت عشق است: برای معالجه مرض اضطراب و پریشانی روح چنین آمده است: در روانشناسی بحثی به نام (كامونیتی سایكولوژی) یعنی روانشناسی در خدمت اجتماع مطرح است، در این قسمت از روانشناسی میگویند به دلیل روزافزون شدن بیماران روانی ما میتوانیم باتربیت افراد متخصص در زمینه تربیت و درمان بیماران روانی از این مرض جلوگیری كنیم و به خاطر ازدیاد اینگونه امراض نگران كننده قرن حاضر را برخی از افراد قرن اضطراب نامیده است.
لذا عده ای معتقدند كه با توجه به اسرار نماز و سجده میتوان طرز استفاده صحیح از ذكر نام خدا را در جامعه گسترش داد تا به موجب" الا بذكرالله تطمئن القلوب "جلوی بیماری های روانی گرفته شود و اینكه این بیماری در بین نمازگزاران نیز كم و بیش روبه تزاید است. كارشناسان متخصص اسلامی اظهارنظر كرده اند كه "ذكرالله" به طرز صحیح شناخته و استفاده نشده است همانند داروی دكتر حاذقی كه برای مریض تجویز میشود اگر به طرز صحیحی مورد استفاده قرار گیرد ثمربخش والا حتی زیان آور هم خواهد بود نماز كه از بزرگترین ابزار مبارزه با تهاجم فرهنگی خصم درون و دشمن برون است و نوك تیز این سلاح در سجده است.
جالب توجه اینكه كلمه سجده و مشتقات آن در قرآن مجید ۹۲ مرتبه ذكر شده است و نام محمد كه اسم شریف پیغمبر بزرگوار اسلام است بر طبق حروف ابجدی هم عدد ۹۲ میباشد كه با هم هماهنگی كامل دارد.

نقش مذهب و مراسم مذهبی در برابر ناهنجاری های اجتماع
از آنجایی كه مذهب از سرچشمه لایزال خداوندی است و قوانین آن از طریق وحی به انبیاء كه راهنمایان راستین بشریتند ابلاغ گردیده همانند طبیعت در وجود انسان ها مؤثر میباشد زیرا مذهب اگر به طرز صحیح از آن بهره برداری شود میتواند همانند پلیس درونی فردفرد انسان ها را از انجام كارهای زشت به طور جدی نگه دارد لذا با قاطعیت میتوان گفت كه مذهب برای جلوگیری از ناهنجاری ها و تهاجمات فرهنگی درونی و برونی باید نقش اساسی داشته باشد زیرا به تجربه ثابت شده اجتماعی كه افراد آن پایبند مذهب و مراسم مذهبی اند نابسامانی ها در آن اجتماع به طور چشمگیر نسبت به جوامع دیگر كاهش پیدا میكند و این جریان دست اندركاران جهان را به حیرت انداخته زیرا در جوامع كنونی دستگاه های امنیتی هر كشور برای جلوگیری از زشتی ها، نابسامانی ها، ناهنجاری ها و... علاوه بر اقدامات همه جانبه خود همواره از مراكز فرهنگی، دانشگاهی، خانوادگی و مراكز تربیتی و غیره استمداد جسته و آنها را به یاری خود می طلبند و در این میان نقش مذهب را در یاری رساندن به آنها از همه عوامل دیگر مؤثرتر می دانند زیرا دریافته اند كه مذهب خود بخود بر اعمال و رفتار افراد اشراف دارد و از درون یكایك آنها را پاك نموده و در برابر زشتی ها عكس العمل نشان می دهند.
بنا به نوشته برخی از دانشمندان اسلام شناس، نیایش یكی از اركان اساسی حیات جامعه، تمدن، فرهنگ، تحرك زندگی در اجتماع بشری است كه با منطق قرآن نیز هماهنگی دارد، نیایش در كالبد انسان به طور فردی و اجتماعی روح تلاش، پیكار، عزت، حیات و هدف میدمد، می گویند هر ملتی كه با فرهنگ نیایش یكی از مهمترین عوامل بازدارنده افراد از انحراف و ناپاكی و زشتی و یكی از مثبت ترین انگیزه گرایش به پاكی و طهارت روحی و جسمی، عدالت طلبی، آزادی خواهی، پیكار علیه جهل و جور و مبارزه با استبداد و استعمار داخلی و خارجی است و این یك حقیقتی است كه قابل انكار نمی باشد و نمونه بارز آن در انقلاب شكوهمند اسلامی ایران عملاً به وقوع پیوست.
دكتر كارل در این مورد چنین می نویسد: آمار جنایت ها نشان میدهد كه به طور متوسط كسانی كه در جوامع بشری مجرم و جنایتكار شناخته شده اند كسانی هستند كه با نماز و نیایش رابطه ندارند و یا اینكه نسبت اصلی نیایش با فرد و اجتماع را نتوانسته اند درك كنند.
بنابراین كسی كه با فلسفه اصلی نماز و نیایش آشنا باشد و رابطه راستین خود را با خداوند درك كند و حقوق افراد جامعه را رعایت نماید بنا به منطق قرآن"  ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنكر "(۱۵) امكان ندارد راه خطا پیش گیرد و تعدی و تجاوز نماید. امروز بسیاری از متفكران و روان كاوان جان به نقش مثبت و سازنده نیایش و مذهب در پیش برد وضع اجتماعی و فردی اعتراف دارند و بر این باورند كه نماز و نیایش و مراسم مذهبی آرام بخش روح و روان انسان ها و پایان بخش اضطراب و دلگیری ها است.
نماز بنا به فرمایش امام صادق علیه السلام "اصلب من الجبل" است زیرا كوه با دینامیت منفجر میشود و صلابتش از بین میرود اما نماز و نمازگزار حقیقی خود آتشی و دینامیتی میشود و بر خرمن فحشاء و منكر می افتد و آن را نابود میكند. نماز در برابر ستم ها، زورگویی ها، غارتگری ها، استعمارها،استثمارها، بالاخره تمام ناهنجاریها سندسكندری است كه رابطه اركانیكی آن با قدرت لایزال الهی توانایی پوشش جهان دارد زیرا در تمام ادیان و در میان كلیه اقوام وجود دارد و نمازگزار حقیقی با این رابطه خود با مركز هستی عملاً معضلات و ناهنجاری ها را میزدایند، زیرا طبیعتی نماز و نیایش به گونه ای است كه پیروان راستین خود را قهراً از زشتی دور نگه میدارد و بهترین ضامن اجرایی برای خودداری از پلیدی ها است و با منطق قرآن نیز هماهنگی تام دارد.
راز هم قرین بودن نماز با زكاه در اكثر آیات قرآنی ناگفته نماند به طوری كه قبلاً اشاره شده است كه حدود ۱۵۰ آیه شریفه در قرآن كریم در مورد نماز صراحتاً وارد شده است و در اكثر آیات صلاه با كلمه زكاه آمده است" الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزكاه وهم بالاخره هم یوقنون "(۱۶) "و اقیموالصلاه و آتو الزكاه و اركعوا مع الراكعین" (۱۷) و نظایر این آیات در قرآن كریم زیاد است. این هم قرین بودن به نظر فرهیختگان اسلامشناس در منطق قرآن بیانگر نكته بسیار مهمی است و آن اینكه هر دوی آنها جزء عبادات به شمار می آیند كه در انجام آنها تقرب شرط است بنابراین نماز دارای دو فراز تكاملی میباشد نخست رابطه نمازگزار با مبدأ لایزال الهی كه جنبه عبادی و انجام عمل بدنی را داراست و دیگر اینكه پرداخت زكات و انفاق در پرتو نماز بیانگر این است كه اصل انفاق و كمك رسانی به نیازمندان جامعه در فرهنگ نماز عالی ترین فراز اجتماعی و مردمی است كه رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی با اجتماع مسلمانان و نمازگزاران دارد زیرا نمازگزار علاوه بر انجام وظایف مذهبی و عبادی خویش در عرصه اجتماع نیز مسؤولیت و تعهداتی دارد زیرا در منطق قرآن و اسلام در جامعه اسلامی بی توجهی به مردم و بی تفاوتی در رفع مشكلات همنوعان مطرود و مردود است. زیرا نماز و نیایش علاوه بر بعد معنوی و غیبی و جنبه عبادی برای حفظ اعتدال جامعه و اصلاح آن عامل مهمی به شمار میرود و در مواقع بروز معضلات در جوامع مسلمانان آنها را برای رفع مشكلات به طور همه جانبه فرا می خواند و توجه نمازگزاران را حتی برای رفع مشكلات اقتصادی ترغیب و تشویق می نماید كه بخشی از اموال خالص خود را به طور رایگان در اختیار نیازمندان جامعه قرار دهند و بدین وسیله از نظر اقتصاددانان هم تا اندازه ای تعادل بین افراد فقیر و ثروتمند بوجود می آید و نوعی انس و الفت بین آنها برقرار و تا اندازه قابل توجهی از كینه و عداوت كاسته می شود.

نتیجه گیری
با توجه به منطق قرآن كریم در مورد نماز و نیایش و اسرار نهان و آشكار آن و با در نظر گرفتن بعد معنوی و اجتماعی و ظاهری نماز و راز طهارت ظاهری و باطنی نمازگزار و آیات و اذكاری كه در نماز قرائت میشود و در واقع زمزمه ای با مبدأ لایزال الهی و رابطه تنگاتنگ با آفرینش است و با الهام گرفتن از اصول و مبانی و ارزش های والای انسانی نماز و نمازگزار حقیقی كه بر مبنای حق و حقیقت و اصول اسلامی برقرار است و با نگاهی به تأثیر و تأثر نماز در وجود و روح انسان ها و با در نظر گرفتن اظهارات دانشمندان خودی و بیگانه در حكمت و نماز و تأثیر آن كه تكامل روح انسانی را در بر دارد میتواند چنین نتیجه گرفت، نماز با خلقت انسان شروع و شعار بزرگ همه ادیان بالاخص اسلام است و پیامبران الهی پیروان خود را به اقامه آن دعوت فرموده اند و در آیات قرآنی همه انبیاء مانند ابراهیم، نوح، موسی، عیسی، اسماعیل و سایر پیامبران به اقامه نماز و ابلاغ آن به امت ها مأموریت یافته اند و در اثر برپایی آن بسیاری از مشكلات فردی و اجتماعی حل شده است مخصوصاً اگر طبقه روشن فكر و دانشجو به سوی آن گرایش پیدا كنند و فلسفه وجودی آن را آن چنان كه هست درك نمایند مضافاً بر اینكه خودشان تكامل معنوی خواهند داشت بلكه راهنما و روشنگر جامعه و سایر طبقات نیز خواهند شد.
در خاتمه توفیق همگان را در خدمت به اسلام و مسلمین و اقامه نماز واقعی "كماهو حقه" از خداوند تبارك و تعالی خواستارم.
والسلام علیكم و رحمه الله و بركاته

______________________________________
۱) المؤمنون؛ آیه ۱ الی ۵
۲) وسائل الشیعه؛ باب صلاه
۳) كتاب نماز از دیدگاه قرآن؛ موسوی راد؛ ص ۱۹
۴) مائده؛ آیه ۶۰
۵) حجر؛ آیه ۳۰
۶) ابراهیم؛ آیه ۴۱
۷) مریم؛ آیه ۵۵ و ۵۶
۸) هود؛ آیه۷۸
۹) طه؛ آیه ۱۵۰
۱۰) طه؛ آیه ۱۳۳
۱۱) لقمان؛ آیه ۱۸
۱۲) آل عمران؛ آیه ۳۵
۱۳) مریم؛ آیه ۳۳ و ۳۴
۱۴) آل عمران؛ آیه ۴۳
۱۵) عنكبوت؛ آیه ۴۴
۱۶) نمل؛ آیه ۴
۱۷) بقره؛ آیه ۴۱